Rozmowy o ateizmie

Człowiek ma tendencję do porządkowania otaczającej go rzeczywistości w sposób uproszczony, a więc także do szufladkowania, w wyniku czego dochodzi do powstawania rozmaitych stereotypów. Jednym z nich jest dominująca w niektórych środowiskach opinia o ateistach. Wiadomo o co chodzi: jak ktoś neguje istnienie absolutu, to musi być łajdakiem i nihilistą pozbawionym moralnego kręgosłupa. Polak-ateista jest w najlepszym razie Polakiem gorszego sortu, osobnikiem zdefektowanym, w najgorszym zaś – „neobolszewikiem”. Nie brakuje ludzi, którzy uważają, że niewierzący w naszym kraju to zjawisko tak rzadkie, że niemal niewystępujące. Tymczasem w pełni świadomi, zdeklarowani „bezbożnicy” żyją i tutaj (i mają się dobrze), co zaświadczają osoby udzielające wywiadów w książce „Niezbędnik ateisty”. Znamienne jest to, że jej autorowi – Piotrowi Szumlewiczowi, niektóre znane postacie, prywatnie deklarujące ateizm, odmówiły rozmowy, tym samym wstrzymując się od publicznego ujawnienia swojego światopoglądu. Czyżby był dla nich czymś wstydliwym?

Książka zaczyna się od przedmowy Magdaleny Środy oraz artykułu Szumlewicza „ateiści istnieją”. Oba rozdziały stanowią dobre wprowadzenie, swoisty przedsmak czekających nas dziewiętnastu wywiadów z ludźmi kultury, sztuki, prawa, nauki i polityki. Wśród odpowiadających na pytania znaleźli się: Agnieszka Graff, Mariusz Agnosiewicz (redaktor naczelny portalu www.racjonalista.pl), Krzysztof Teodor Toeplitz, Renata Dancewicz, Dorota Nieznalska, Grzegorz Napieralski, Zygmunt Bauman, Barbara Stanosz, Wanda Nowicka oraz Ludwik Stomma. Większość z przepytywanych mówi o indywidualnych doświadczeniach i drodze do bycia „niedowiarkiem”. Nikt specjalnie nie skupia się na dowodzeniu, że bóg/bogowie nie istnieją (i całe szczęście), tylko raczej na sprawach związanych z tu i teraz. Tematów jest sporo: od religijnego patriarchatu, feminizmu i ludzkiej seksualności, poprzez pozycję kościoła katolickiego w państwie, media i wychowywanie potomstwa, po świeckie ceremonie (śluby, pogrzeby) i etykę oraz proces laicyzacji w Polsce.

Oprócz tego doktor prawa Paweł Borecki opowiada o konkordacie i o tym, że polskie prawo (ustawa zasadnicza) ani indywidualnie, ani kolektywnie, nie chroni ateistów tak jak osoby wierzące. Kontrowersyjny jest także zapis o ochronie uczuć religijnych, bo pod ich obrazę podciągnąć można mnóstwo rzeczy, zamykając przeciwnikom usta w publicznej dyskusji. W kraju, w którym ateiści stanowią mniejszość, a szkoły nie zapewniają lekcji etyki jako alternatywy, problematyczna, bo wywołująca ostracyzm rówieśników, może być decyzja o nieposyłaniu dziecka na religię. Jedne z istotniejszych pytań Szumlewicza dotyczą nie tyle sytuacji niewierzących w innych państwach Unii Europejskiej i Ameryki co tego, czy Polska jest państwem wyznaniowym. Nie bez znaczenia jest fakt, iż nie każdy ateista okazuje się być antyklerykałem, nie każdy antyklerykał – ateistą. Na pewno wspólnym mianownikiem dla prezentowanych poglądów jest sprzeciw wobec sztywnej hierarchizacji i niezgoda na dogmatyzm, a także podejście krytyczne, racjonalizm oraz postulat neutralności światopoglądowej państwa. Ateizm nie musi natomiast oznaczać – i w większości przypadków nie oznacza – pychy i potrzeby postawienia człowieka, czy czegokolwiek innego, w miejscu strąconego z piedestału boga. Tym pozbawionym religijnych potrzeb i zdeklarowanym wcale nic się nie wydaje, oni naprawdę (serio, serio) nie wierzą.

Zważywszy na rodzime realia, książkę wypada zaliczyć do specyficznych, a przede wszystkim – dość odważnych. „Niezbędnik” stanowi propozycję głównie dla wiadomej, węższej grupy odbiorców. Sądzę jednak, że poza nią znajdą się czytelnicy, którzy zechcą z książką się zapoznać, chociażby po to, aby wiedzieć, co mają do powiedzenia ludzie o zupełnie odmiennym od religijnego spojrzeniu na świat. Zainteresowanych udzielonymi odpowiedziami odsyłam do lektury.